NÁNG HOA TRẮNG - 文殊蘭 (文殊兰)

Còn gọi là cây lá náng, văn thù lan, hoa náng, chuối nước, thập bát học sĩ (Quảng Châu Trung Quốc).

Tên khoa học Crinum asiticum L. (Crinum toxicarium Roxb.).

Thuộc họ Thuỷ tiên (Amaryllidaceae)⁽¹⁾.

(1) Trong nhiều hệ thống phát sinh, hiện nay họ Amaryllidaceae nhập chung vào họ Hành tỏi (Liliaceae).

Náng hoa trắng - Crinum asiticum

A. MÔ TẢ CÂY

Náng hoa trắng là một loại cỏ, có hành hình đầu, đường kính đạt tới 10cm hay hơn, thuôn dài tới 12cm hay hơn nữa.

Lá hình bản dài, nhiều, mọc ở gốc; phiến lá hình mác dài, mặt trên hõm thành rãnh, mép nguyên, chiều dài 1-1,20m, chiều rộng 5-10cm.

Cụm hoa hình tán, gồm 6-12 hoa màu trắng, to, về chiều có mùi thơm dễ chịu. Tán hoa được mang trên một cán dài 40-60cm, dẹt, đường kính bằng ngón tay, có mo bao bọc dài 8-10cm. Nhị thò ra ngoài.

Quả gần hình cầu, đường kính 3-5cm, chỉ có một ngăn và một hạt.

B. PHÂN BỐ, THU HÁI VÀ CHẾ BIẾN

Cây náng mọc hoang ở những nơi ẩm ướt trong khắp nước ta; đôi nơi đem về trồng làm cảnh. Trồng bằng dò. Màu hoa trắng đẹp, thơm về chiều và đêm. Còn thấy mọc ở ấn Độ, Inđônêxya.

Người ta dùng lá và củ để làm thuốc. Thường dùng tươi. Hái về dùng ngay, không phải chế biến gì cả.

C. THÀNH PHẦN HÓA HỌC

Trong cây náng hoa trắng có chất ancaloit gọi là lycorin C₁₆H₁₇NO₄ có độ chảy 275-280^oC.

Ngoài ra còn những ancaloit có cấu tạo tương tự. Nghiên cứu thành phần hoá học trong cây náng hoa trắng ở Việt Nam, chúng tôi thấy ancaloit được phân phối cả lá, hoa, dò và quả (Đỗ Tất Lợi, Ngô Văn Thu và Phạm Xuân Cù, 1963).

D. CÔNG DỤNG VÀ LIỀU DÙNG

Nhân dân thường dùng lá cây náng hơ nóng đắp và bóp vào những nơi sai gân, bong gân khi ngã. Còn dùng xoa bóp khi bị tê thấp, nhức mỏi. Không thấy dùng để uống.

Nhân dân tỉnh Quảng Châu (Trung Quốc) cũng dùng lá hơ nóng đắp và bóp vào những nơi sưng đau như ở ta, có khi người ta còn sắc với nước để lấy nước sắc rửa trĩ ngoại, có kết quả tốt.

Tại Ấn Độ, người ta hay dùng củ ép lấy nước pha loãng để uống thuốc gây nôn; không gây tẩy và không gây đau đớn. Với liều nhỏ, nó gây buồn nôn và ra mồ hôi. Thường dùng củ tươi giã nát, thêm chừng 4 phần nước vắt lấy nước, rồi cứ vài phút lại uống chừng 8-16g cho đến khi nôn được. Có thể thêm đường cho dễ uống. Trẻ con cũng dùng được. Cần chú ý theo dõi tránh ngộ độc.

Người ta còn dùng nước ép củ để nhỏ vào tai chữa đau tai.

Chú thích:

   1. Ngoài cây náng hoa trắng nói trên, ở nước ta còn dùng cả cây náng hoa đỏ (Crinum ensifolium Roxb.) cùng họ. Cây giống cây náng hoa trắng, nhưng có hoa màu đỏ tím. Trong lá, hoa, quả và dò cây này chúng tôi cũng thấy có nhiều ancaloit như trong náng hoa trắng (Đỗ Tất Lợi và cộng sự. Góp phần nghiên cứu những cây có ancaloit ở Việt Nam, Tạp chí y học, 1964).

   Cùng một công dụng như náng hoa trắng. Cây náng hoa đỏ cũng được trồng làm cảnh vì dáng cây đẹp, hoa đỏ tím đẹp, mùi thơm mát.

   2. Từ năm 1989 đến nay, nhân dân ở cả ba miền Bắc, Trung và Nam dùng lá của một cây trông giống náng hoa trắng, với một số khác biệt, mang tên trinh nữ hoàng cung.

   Tên trong các sách Trung Quốc là văn châu lan, hoặc thập bát thạc sĩ. Tên khoa học là Crinum latifolium. Khác với náng hoa trắng chỉ dùng ngoài, người ta dùng lá trinh nữ hoàng cung thái nhỏ sao vàng, sắc uống để chữa ung thư tử cung, u tiền liệt tuyến. Với liều 3 lá một ngày. Uống liền bảy ngày lại nghỉ bảy ngày, rồi lại uống tiếp bảy ngày. Trong khi uống nước sắc lá trinh nữ hoàng cung có bệnh nhân uống thêm một đơn thuốc gồm một số vị thuốc thuộc về thận của y học cổ truyền như nhục thung dung, câu kỳ tử, thục địa, ...

   Mặc dầu đây là một kinh nghiệm khá phổ biến những năm gần đây nhưng chúng tôi chưa thấy ghi trong tài liệu cổ nào.