CÂY XÀ SÀNG - 蛇床子

Còn có tên là cây giần sàng.

Tên khoa học Cnidium monnier (L.) Cuss. (Selinum monnieri L.).

Thuộc họ Hoa tán (Umbelliferae).

Cây xà sàng - Cnidium monnier

Tên giần sàng vì cụm hoa trông từ trên xuống giống cái giần hay cái sàng gạo.

Người xưa nói vì rắn hay nằm lên trên và ăn hạt cây này do đó gọi tên là "xà" = rắn, "sàng" = giường.

Người ta dùng xà sàng tử (Fructus Cnidii) là quả phơi hay sấy khô của cây xà sàng.

A. MÔ TẢ CÂY

Cây xà sàng là một loại cỏ cao từ 0,4-1m. Thân có vạch dọc. Lá 2 lần xẻ lông chim, chiều rộng của thùy 1-1,5mm. Cuống lá dài 4-8cm. Có bẹ lá ngắn. Hoa mọc thành tán kép. Tổng bao có ít lá bắc hẹp. Cuống hoa dài 7-12cm, dài hơn lá. Quả dài 2-5mm, có dìa mỏng.

B. PHÂN BỐ, THU HÁI VÀ CHẾ BIẾN

Mọc hoang ở những nơi đất trống trong nước ta. Thu hái vào tháng 6 đến tháng 8 là thời gian quả chín. Nhổ hay cắt cả cây về phơi khô. Đập lấy quả. Loại bỏ tạp chất. Phơi lần nữa cho thật khô là được.

C. THÀNH PHẦN HÓA HỌC

1. Tinh đầu: Với tỷ lệ 1,3% có mùi hắc đặc biệt. Thành phần chủ yếu của tinh dầu là chất L. pinen, camphen và bocnylisovalerianat.

2. Chất ostola tinh thể không màu có công thức C₁₅H₁₆O₃ độ chảy 82^o5-83^o5.

3. Chất dầu màu đen xanh có thành phần chủ yếu là 92,66% axit béo không no, 4,56% axit béo no và 0,38% chất không xà phòng hóa được, 3,27% glyxerin.

D. CÔNG DỤNG VÀ LIỀU DÙNG

Tính vị theo Đông y: Vị cay đắng, tính bình, hơi có độc; vào 2 kinh Thận và Tam tiêu. Tác dụng cường dương, ích thận khử phong táo thấp; dùng chữa liệt dương, bộ phận sinh dục ẩm ngứa, phụ nữ lạnh tử cung, không có con, khí hư, xích bạch đới.

Liều dùng 4-12g dưới dạng thuốc sắc uống riêng hoặc phối hợp với các vị thuốc khác.

Đơn thuốc có xà sàng tử:

    - Chữa tai ướt, ngứa: Xà sàng tử 4g, hoàng liên (hoặc hoàng đằng) 4g, khinh phấn (calômen)1g; tán nhỏ trộn đều, thổi vào tai.

    - Bạch đới khí hư: Xà sàng tử, phèn chua - 2 vị bằng nhau, tán nhỏ; nấu hồ trộn vào làm thành viên bằng quả táo, bọc lụa hay gạc cho vào âm hộ; thấy nóng bỏ ra, có thể sắc để thụt rửa.

    - Lòi dom: Xà sàng tử 40g, cam thảo 40g, tán nhỏ, trộn đều; ngày uống 9g, chia ra làm 3 lần uống (mỗi lần 3g); đồng thời nấu nước xà sàng tử xông và rửa chỗ đau.